خارپشتان (نام علمی: Erinaceidae) خانواده‌ای از پستانداران کوچک و شب‌زی هستند که به‌طور عمده در اروپا، آسیا، و شمال آفریقا زندگی می‌کنند. این جانوران از معروف‌ترین حیوانات با ویژگی‌های منحصر به فرد خود، یعنی خارهای تیز و محافظتی، شناخته می‌شوند. در ادامه به بررسی ویژگی‌های زیستی، رفتارها، زیستگاه‌ها، و دیگر جنبه‌های خارپشتان خواهیم پرداخت.
1. طبقه‌بندی و گونه‌ها
خارپشتان در خانواده‌ی Erinaceidae قرار دارند که به دو زیرخانواده تقسیم می‌شود:
- زیرخانواده Erinaceinae: این زیرخانواده شامل خارپشت‌های معمولی است که بیشتر در اروپا و آسیا یافت می‌شوند.
- زیرخانواده Hemiechininae: این زیرخانواده شامل خارپشت‌های آفریقایی و برخی گونه‌های دیگر است.
از معروف‌ترین گونه‌های خارپشت می‌توان به خارپشت اروپایی (Erinaceus europaeus) و خارپشت مصری (Atelerix albiventris) اشاره کرد. این گونه‌ها در مناطقی با پوشش گیاهی متنوع زندگی می‌کنند و از نظر اندازه و ویژگی‌های ظاهری تفاوت‌هایی دارند.
2. ویژگی‌های ظاهری
یکی از ویژگی‌های بارز خارپشت‌ها، بدن پوشیده از تیغ‌های تیز است که نقش مهمی در دفاع از آنها در برابر شکارچیان دارند. این تیغ‌ها از کراتین ساخته شده‌اند و در مواقع تهدید به‌طور خودکار از بدن بیرون می‌آیند. خارپشت‌ها زمانی که احساس خطر می‌کنند، بدن خود را به‌صورت توپ جمع می‌کنند و خارهایشان را به سمت بیرون می‌فرستند تا از خود دفاع کنند.
اندازه و رنگ: طول بدن خارپشت‌ها به‌طور متوسط بین ۱۵ تا ۳۰ سانتی‌متر است. رنگ بدن آنها معمولاً قهوه‌ای یا خاکی است، که به آنها کمک می‌کند در محیط‌های جنگلی و علفی بهتر استتار کنند.
3. زیستگاه و پراکندگی جغرافیایی
خارپشت‌ها بیشتر در مناطق معتدل و گرمسیری زندگی می‌کنند. زیستگاه‌های آنها شامل جنگل‌ها، مناطق علفی، و حاشیه‌های رودخانه‌ها و تالاب‌ها است. این موجودات به‌ویژه در مناطقی که پوشش گیاهی متراکم و پناهگاه‌های زیادی برای استراحت وجود دارد، می‌توانند به‌خوبی زندگی کنند.
در مناطق شهری نیز خارپشت‌ها می‌توانند در باغ‌ها و پارک‌ها زندگی کنند. با این حال، به‌دلیل تخریب زیستگاه‌ها و کاهش منابع غذایی، جمعیت برخی از گونه‌های خارپشت در حال کاهش است.
4. رفتار و زندگی اجتماعی
خارپشت‌ها موجوداتی شب‌زی و عمدتاً تنهایی هستند. آنها در شب به جست‌وجو برای غذا می‌پردازند و در روز بیشتر به خواب می‌روند. این جانوران از خود رفتارهای جالبی نشان می‌دهند، از جمله:
- جمع‌آوری مواد غذایی: خارپشت‌ها معمولاً به‌دنبال حشرات، کرم‌ها، حلزون‌ها و سایر بی‌مهرگان می‌روند و آنها را می‌خورند. در برخی از مواقع، خارپشت‌ها حتی میوه‌ها و گیاهان را نیز مصرف می‌کنند.
- پناه‌گیری در فصل زمستان: در فصل سرد، بسیاری از گونه‌های خارپشت به خواب زمستانی می‌روند. آنها برای این کار پناهگاه‌های مناسبی در زیر زمین یا در زیر انبوهی از برگ‌ها و شاخه‌ها ایجاد می‌کنند.
5. تولید مثل
خارپشت‌ها به‌طور معمول در فصل بهار یا تابستان جفت‌گیری می‌کنند. پس از دوران بارداری که معمولاً حدود ۳۵ تا ۵۰ روز طول می‌کشد، ماده‌ها تعداد کمی بچه‌خارپشت به دنیا می‌آورند (معمولاً ۴ تا ۷ بچه). نوزادها پس از تولد کاملاً بی‌دفاع و بدون تیغ هستند، اما به‌تدریج در طی چند هفته تیغ‌های خود را می‌گیرند و مستقل می‌شوند.
6. دفاع از خود و دشمنان طبیعی
خارپشت‌ها با استفاده از تیغ‌های خود از شکارچیان در امان می‌مانند. تیغ‌ها به‌طور مستقیم و تیز از پوست بدن بیرون آمده و در مواقع تهدید به‌طور فعال از بدن بیرون می‌آیند. اگر احساس خطر کنند، به‌طور غریزی بدن خود را به شکل توپ جمع می‌کنند که باعث می‌شود تنها تیغ‌های بیرون‌زده باقی بماند و دشمن قادر به حمله به آنها نباشد.
دشمنان طبیعی خارپشت‌ها شامل روباه‌ها، گربه‌های وحشی، پرندگان شکاری و برخی حیوانات گوشت‌خوار هستند. با این حال، تیغ‌های خارپشت اغلب موجب کاهش خطر شکار از سوی این حیوانات می‌شود.
7. تهدیدات و حفاظت
در برخی مناطق، خارپشت‌ها با تهدیداتی همچون تخریب زیستگاه‌ها، آلودگی‌ها، و شکار انسان‌ها روبه‌رو هستند. به‌ویژه در اروپا، جمعیت خارپشت‌ها در حال کاهش است و برخی از گونه‌ها در فهرست گونه‌های در معرض خطر قرار دارند.
برای حفاظت از خارپشت‌ها، سازمان‌های حفاظتی برنامه‌هایی برای حفظ زیستگاه‌های طبیعی آنها و کاهش تهدیدات ناشی از فعالیت‌های انسانی اجرا می‌کنند. ایجاد مناطق حفاظت‌شده، کاهش استفاده از آفت‌کش‌ها و توسعه آگاهی عمومی از اهمیت حفاظت از این حیوانات، از جمله اقدامات مهم در این راستا هستند.
8. نتیجه‌گیری
خارپشت‌ها جانورانی جالب و مفید هستند که به‌عنوان کنترل‌کننده‌های طبیعی جمعیت حشرات در اکوسیستم‌ها عمل می‌کنند. ویژگی‌های منحصر به فردی مانند تیغ‌های تیز و رفتارهای دفاعی آنها کمک می‌کند تا در برابر شکارچیان حفاظت شوند. با این حال، این جانوران با تهدیداتی همچون تخریب زیستگاه و تغییرات محیطی مواجه‌اند و برای حفظ بقای آنها نیاز به اقدامات حفاظتی جدی وجود دارد.
فهرستی از انواع خارپشتان:
تیره Amphilemuridae
- سرده Alsaticopithecus
- سرده Amphilemur
- سرده Gesneropithex
- سرده ماکروکرانیون
- سرده Pholidocercus
تیره خارپشتان
زیرتیره خارپشتیان (جوجه‌تیغی‌ها)
-
سرده Amphechinus
- Amphechinus akespensis
- Amphechinus arverniensis
- Amphechinus baudelotae
- Amphechinus edwardsi
- Amphechinus ginsburgi
- Amphechinus golpeae
- Amphechinus horncloudi
- Amphechinus intermedius
- Amphechinus kreuzae
- Amphechinus major
- Amphechinus microdus
- Amphechinus minutissimus
- Amphechinus robinsoni
- Amphechinus taatsiingolensis
-
سرده جوجه‌تیغی‌های آفریقایی
- جوجه‌تیغی چهارانگشتی, Atelerix albiventris
- جوجه‌تیغی آفریقایی شمالی, Atelerix algirus
- جوجه‌تیغی آفریقایی جنوبی, Atelerix frontalis
- جوجه‌تیغی سومالی, Atelerix sclateri
-
سرده جوجه‌تیغی‌های گوش‌کوچک
- جوجه‌تیغی آمور, Erinaceus amurensis
- خارپشت سینه‌سفید, Erinaceus concolor
- جوجه‌تیغی اروپایی, Erinaceus europaeus
- جوجه‌تیغی سینه‌سفید شمالی, Erinaceus roumanicus
-
سرده جوجه‌تیغی‌های گوش‌دراز
- جوجه‌تیغی گوش دراز, Hemiechinus auritus
- جوجه‌تیغی گوش‌دراز هندی, Hemiechinus collaris
-
سرده جوجه‌تیغی‌های دشتی
- جوجه‌تیغی دوری, Mesechinus dauuricus
- جوجه‌تیغی هیو, Mesechinus hughi
-
سرده خارپشت‌های بیابانی
- خارپشت بیابانی, Paraechinus aethiopicus
- خارپشت ایرانی, Paraechinus hypomelas
- خارپشت هندی, Paraechinus micropus
- خارپشت شکم‌لخت, Paraechinus nudiventris
زیرتیره موش‌تیغی (Gymnures, or Moonrats)
-
سرده Deinogalerix
- Deinogalerix brevirostris
- Deinogalerix freudenthali
- Deinogalerix intermedius
- Deinogalerix koenigswaldi
- Deinogalerix minor
-
سرده موش ماه
- موش ماه, Echinosorex gymnura
-
سرده چوب‌موش‌ها
- موش‌تیغی گوش‌دراز, Hylomys megalotis
- موش‌تیغی کوتوله, Hylomys parvus
- موش‌تیغی دم‌کوتاه, Hylomys suillus
-
سرده موش‌تیغی هاینان
- موش‌تیغی هاینان, Neonylomys hainanensis
-
سرده موش‌تیغی حشره‌خوارمانند
- موش‌تیغی حشره‌خوارمانند, Neotetracus sinensis
-
سرده پاموش‌تیغی‌ها
- موش‌تیغی دیناگات, Podogymnura aureospinula
- موش‌تیغی میندانائو, Podogymnura truei
