چوپانیان (۷۳۸ تا ۷۵۸ هجری قمری / ۱۳۳۸ تا ۱۳۵۷ میلادی) یکی از سلسله‌های محلی ایرانی بودند که در دوره افول ایلخانیان و پس از آن در مناطق آذربایجان و شمال غربی ایران حکومت کردند. این سلسله توسط شیخ حسن چوپانی، یکی از امیران ایلخانی، بنیان نهاده شد و به عنوان یکی از حکومت‌های محلی در دوره انتقالی پس از ایلخانیان شناخته می‌شود. چوپانیان نقش مهمی در حفظ نظم و امنیت در منطقه آذربایجان ایفا کردند.
خاستگاه و بنیان‌گذاری چوپانیان
شیخ حسن چوپانی، بنیان‌گذار سلسله چوپانیان، از امیران ایلخانی بود که در دوره افول این سلسله به قدرت رسید. او در سال ۷۳۸ هجری قمری با استفاده از هرج و مرج ناشی از سقوط ایلخانیان، کنترل مناطق آذربایجان و شمال غربی ایران را به دست گرفت و حکومت چوپانیان را تأسیس کرد. شیخ حسن چوپانی به عنوان یکی از قدرتمندترین امیران منطقه، تلاش کرد تا نظم و امنیت را در منطقه برقرار کند.
گسترش قلمرو چوپانیان
در اوج قدرت خود، قلمرو چوپانیان شامل آذربایجان، بخش‌هایی از کردستان و مناطق شمال غربی ایران بود. پایتخت چوپانیان شهر تبریز بود که به عنوان مرکز سیاسی و اداری این سلسله عمل می‌کرد. چوپانیان به تدریج کنترل خود را بر مناطق وسیعی از شمال غربی ایران گسترش دادند و با حکومت‌های محلی مانند جلایریان و آل اینجو درگیر شدند.
ساختار سیاسی و اداری
چوپانیان دارای ساختار سیاسی متمرکز و پیشرفته‌ای بودند که بر پایه نظامی‌گری و حمایت مردمی استوار بود. شیخ حسن چوپانی و جانشینانش به عنوان حاکمان مستقل حکومت می‌کردند و تلاش کردند تا استقلال خود را از دیگر حکومت‌های محلی حفظ کنند. چوپانیان از سیستم اداری و مالیاتی ساده‌ای برای مدیریت قلمرو خود استفاده می‌کردند و به حفظ نظم و امنیت در منطقه توجه ویژه‌ای داشتند.
فرهنگ و مذهب
چوپانیان به ترویج فرهنگ و زبان فارسی توجه ویژه‌ای داشتند و نقش مهمی در احیای هویت ایرانی در دوره انتقالی پس از ایلخانیان ایفا کردند. آن‌ها از شعرا، دانشمندان و هنرمندان حمایت می‌کردند و به توسعه علوم و ادبیات فارسی کمک کردند. مذهب چوپانیان اسلام سنی بود و آن‌ها به عنوان حاکمان مستقل، از مذهب رسمی خلافت عباسی پیروی می‌کردند. با این حال، چوپانیان به دیگر مذاهب و اقلیت‌های دینی نیز احترام می‌گذاشتند.
هنر و معماری
هنر و معماری چوپانیان تحت تأثیر سبک‌های ایرانی و اسلامی قرار داشت. آن‌ها به ساخت مساجد، مدارس، کتابخانه‌ها و دیگر بناهای عمومی توجه می‌کردند و از عناصر معماری ایرانی در ساخت‌وسازها استفاده می‌کردند. شهر تبریز به عنوان مرکز فرهنگی چوپانیان، دارای بناهای مهمی بود که نشان‌دهنده شکوه و عظمت این دوره است. مساجد و مدارس چوپانی از جمله آثار مهم این دوره هستند.
نظامی‌گری و ارتش
ارتش چوپانیان یکی از نیروهای نظامی مهم در شمال غربی ایران بود. شیخ حسن چوپانی و جانشینانش از سربازان محلی و نیروهای تحت فرمان خود برای حفظ امنیت و دفاع از قلمرو استفاده می‌کردند. چوپانیان همچنین در جنگ‌های متعددی با جلایریان و آل اینجو درگیر بودند و توانستند امنیت نسبی را در منطقه برقرار کنند.
روابط با دیگر حکومت‌ها
چوپانیان به عنوان حکومتی مستقل، روابط پیچیده‌ای با دیگر حکومت‌های محلی مانند جلایریان و آل اینجو داشتند. آن‌ها از یک سو به دنبال استقلال از دیگر حکومت‌ها بودند و از سوی دیگر با رقبای محلی درگیر بودند. این رابطه گاهی با تنش‌هایی همراه بود، اما در نهایت چوپانیان توانستند موقعیت خود را به عنوان حاکمان مستقل شمال غربی ایران حفظ کنند.
افول و سقوط چوپانیان
سلسله چوپانیان به تدریج در طول قرن هشتم هجری قمری رو به افول گذاشت. اختلافات داخلی، شورش‌های محلی و فشارهای خارجی باعث تضعیف قدرت چوپانیان شد. در نهایت، در سال ۷۵۸ هجری قمری، جلایریان، آخرین امیر چوپانی، ملک اشرف چوپانی، را شکست دادند و سلسله چوپانیان به پایان رسید.
میراث چوپانیان
چوپانیان به عنوان یکی از حکومت‌های محلی در دوره انتقالی پس از ایلخانیان، میراث فرهنگی و تاریخی مهمی از خود به جای گذاشتند. آن‌ها نقش مهمی در حفظ نظم و امنیت در منطقه آذربایجان ایفا کردند و پایه‌های فرهنگی و اداری برای دوره‌های بعدی ایران ایجاد کردند. چوپانیان همچنین به عنوان حامیان علوم و ادبیات فارسی، نقش مهمی در توسعه فرهنگ ایرانی-اسلامی داشتند.
چوپانیان به عنوان یکی از حکومت‌های محلی در دوره انتقالی پس از ایلخانیان، نقش مهمی در شکل‌گیری تاریخ ایران ایفا کردند و میراث آن‌ها تا به امروز مورد توجه پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ ایران قرار دارد.