اُتسی، مرد یخ‌زدهٔ آلپ: سفری از عصر مس تا دنیای امروز
در تابستان سال ۱۹۹۱، دو گردشگر آلمانی در مرز ایتالیا و اتریش، در ارتفاع ۳۲۰۰ متری کوه‌های آلپ، در حال پیاده‌روی بودند که چیزی عجیب زیر لایه‌ای از یخ دیدند. ابتدا فکر کردند جسد یک کوهنورد گمشده است. اما وقتی گروه‌های پژوهشی جسد را از دل یخ بیرون آوردند، دریافتند که با پدیده‌ای روبه‌رو هستند که تاریخ را دگرگون می‌کند: بدن منجمد انسانی که بیش از ۵۳۰۰ سال در یخ‌ها مانده بود.
این انسان که بعدها «اُتسی (Ötzi)» نام گرفت — برگرفته از منطقهٔ «اوتزتال» در آلپ — اکنون به‌عنوان قدیمی‌ترین مومیایی طبیعی جهان شناخته می‌شود. او پنجره‌ای بی‌نظیر به زندگی مردم اروپا در عصر مس گشود.
مردی از پنج هزار سال پیش
بر اساس آزمایش‌های دقیق رادیوکربن، اُتسی حدود ۳۳۰۰ سال پیش از میلاد زندگی می‌کرد. در آن زمان هنوز چرخ تازه اختراع شده بود، کشاورزی در حال گسترش بود و فلزکاری به‌تازگی جای ابزارهای سنگی را گرفته بود.
او حدود ۴۵ سال سن داشت، قدی نزدیک به ۱۶۰ سانتی‌متر و وزنی حدود ۵۰ کیلوگرم. یعنی جثه‌ای معمولی برای مردی از آن دوران. اما شواهد نشان می‌دهد که زندگی‌اش معمولی نبود.
کفش‌ها، لباس‌ها و تجهیزاتش
یکی از شگفتی‌های اُتسی، سالم ماندن لباس‌ها و ابزارهایش است. او تقریباً کامل یخ زده بود — به‌گونه‌ای که پژوهشگران توانستند حتی محتویات معده‌اش را بررسی کنند.
لباس او از چند لایه تشکیل شده بود:
کلاهی از پوست خرس قهوه‌ای،
کت و شلوار از پوست بز و گوزن کوهی،
و شنلی از علف خشک بافته‌شده برای عایق‌کاری در برابر سرما.
اما یکی از بخش‌های خارق‌العادهٔ پوشش او کفش‌هایش بود. کفش‌هایی از چرم و گیاه، دارای زیره‌ای از پوست خرس و پُر شده با علف خشک — طوری ساخته شده بودند که در برف و سنگ‌های سرد آلپ دوام بیاورند.
پژوهشگران معتقدند این کفش‌ها نخستین نمونه از کفش‌های چندلایهٔ کوهستانی هستند؛ ترکیبی از هنر، نیاز و بقا.
سلاح‌ها و ابزارهای اُتسی
در کنار بدن اُتسی، اشیای بسیاری یافت شد که نشان می‌دهد او مسافر یا شکارچی باتجربه‌ای بوده است. از جمله:
تبر مسی با دستهٔ چوبی و لبه‌ای از فلز خالص مس — یکی از قدیمی‌ترین ابزارهای فلزی تاریخ.
کمان نیمه‌کاره و تیردان چرمی با فلش‌های چوبی که هنوز برخی از آن‌ها دارای نوک سنگی بودند.
چاقوی کوچک از سنگ چخماق،
کیسه‌ای کوچک با سوزن، رشته و مواد گیاهی (شاید دارویی)،
و تکه‌هایی از قارچ خشک‌شده که احتمالاً برای درمان زخم‌ها یا روشن کردن آتش استفاده می‌شده‌اند.
این وسایل تصویری دقیق از زندگی در دوران گذار میان عصر سنگ و عصر فلز ارائه می‌دهد.
راز مرگ اُتسی
تا سال‌ها تصور می‌شد اُتسی در سرمای کوهستان گم شده و از سرما مرده است. اما پیشرفت فناوری‌های تصویربرداری حقیقتی تکان‌دهنده را آشکار کرد.
در سال ۲۰۰۱، دانشمندان با اسکن‌های سه‌بعدی متوجه شدند که در شانهٔ چپ او نوک یک تیر گیر کرده است و موجب پارگی شریان اصلی شده — یعنی اُتسی با ضربهٔ تیر کشته شده است.
در بدن او آثار زخم، بریدگی روی دست‌ها و کبودی‌ها نیز دیده می‌شود. این نشان می‌دهد که پیش از مرگ، درگیر درگیری یا تعقیب و گریز خشونت‌آمیزی بوده است.
آخرین وعدهٔ غذایی او شامل گوشت بز کوهی، غلات و سبزی‌های وحشی بوده که در معده‌اش یافت شد — احتمالاً غذایی سنگین برای سفری طولانی، تنها چند ساعت پیش از مرگش.
بدن منجمد؛ کتابی از گوشت و DNA
شرایط خاص یخ‌زدگی در ارتفاعات باعث شد بدن اُتسی تقریباً به‌صورت طبیعی مومیایی شود.
پوست، اندام‌ها، موها، حتی خالکوبی‌هایش باقی مانده‌اند. دانشمندان بیش از ۶۰ خالکوبی خطی روی بدن او پیدا کرده‌اند — بیشترشان در امتداد مفاصل و ستون فقرات، درست در نقاطی که نشانه‌هایی از آرتروز و درد مزمن دیده می‌شود.
شاید این خطوط نه تزئینی، بلکه نوعی درمان سوزنی یا نشانه‌های آیینی بوده‌اند — یکی از نخستین شواهد از چیزی شبیه «طب سوزنی» در تاریخ بشر.
ژنوم اُتسی نیز توالی‌یابی شده است. نتیجه نشان می‌دهد که او چشم‌های قهوه‌ای، گروه خونی O و نیاکانی از جنوب اروپا داشته. همچنین ژن‌هایی در بدنش وجود دارد که او را در برابر سرما مقاوم می‌کرده — اما نه در برابر سختی‌های انسان‌ها.
زندگی در دنیای اُتسی
با ترکیب شواهد، دانشمندان تصویری نسبتاً دقیق از زندگی او ساخته‌اند:
مردی میان‌سال از جامعه‌ای کوچک در دره‌های آلپ، احتمالاً کشاورز یا چوپان، آشنا با شکار و فلزکاری. او شاید از قبیله‌ای فرار کرده یا درگیر نزاعی شخصی شده بود و هنگام عبور از گذرگاه کوهستانی، از پشت هدف تیر قرار گرفت.
شاید قصد داشت از دشمنانش بگریزد. شاید هم فقط راهش را گم کرده بود.
اما یخ‌ها بدنش را گرفتند و زمان او را به ما سپرد.
از یخ تا موزه
امروز بدن اُتسی در شرایط کنترل‌شده‌ای در موزهٔ باستان‌شناسی جنوب تیرول (South Tyrol Museum of Archaeology) در شهر بولزانو، ایتالیا نگهداری می‌شود.
دمای اتاق او دقیقاً همان دمایی است که هزاران سال در آن یخ زده بود: منفی شش درجه سانتی‌گراد، با رطوبت بالا.
بازدیدکنندگان از پشت شیشه می‌توانند چهرهٔ او را ببینند — چهره‌ای از گذشتهٔ بسیار دور، اما به طرز عجیبی انسانی و آشنا.
میراث اُتسی
اُتسی فقط یک جسد یخ‌زده نیست؛ او سند زنده‌ای از تاریخ انسان است.
از طریق او می‌دانیم انسان‌های پنج‌هزار سال پیش چه می‌خوردند، چه می‌پوشیدند، چه ابزارهایی می‌ساختند و حتی چگونه دردهایشان را درمان می‌کردند.
بدن او همچنان در حال مطالعه است و هنوز هم رازهای تازه‌ای آشکار می‌شود — از بیماری‌های ژنتیکی‌اش گرفته تا باکتری‌های درون معده‌اش.
او پلی است میان ما و دنیایی که هنوز زبان نداشت، اما انسان بود.
سخن پایانی
در نگاه نخست، اُتسی مردی است که از کوهستان بازنگشت.
اما در حقیقت، او سفیری است از دوران پیشاتاریخ، که هزاران سال در دل یخ منتظر ماند تا دربارهٔ اجداد ما سخن بگوید.
پنج‌هزار سال زمان، نتوانست صدای او را خاموش کند؛ صدای انسانی که روزی در برف‌ها قدم می‌زد و حالا داستان زندگی‌اش در تمام جهان شنیده می‌شود.
🟤 منابع:
South Tyrol Museum of Archaeology, Bolzano
Nature Communications (2012, 2016)
National Geographic: “Ötzi the Iceman”
Radiocarbon Dating Reports, University of Oxford