رشته‌کوه اطلس (Atlas Mountains)
دیوار سنگی شمال آفریقا
رشته‌کوه اطلس، همچون دیواری عظیم و باشکوه، سراسر شمال قارهٔ آفریقا را از اقیانوس اطلس تا صحرای بزرگ آفریقا دربر گرفته است. این رشته‌کوه نه‌تنها یکی از مهم‌ترین ساختارهای زمین‌شناختی آفریقا، بلکه از نظر تاریخی، فرهنگی و بوم‌شناختی نیز نقشی بنیادین در شکل‌گیری تمدن‌های شمال این قاره داشته است.
نام «اطلس» ریشه‌ای کهن دارد؛ از اسطوره‌های یونان باستان، جایی که «آتلَس» غولی بود که آسمان را بر دوش خود نگه می‌داشت. کوه‌های عظیم شمال آفریقا نیز به‌حق این نام را بر خود گرفته‌اند: ستون‌هایی که زمین و آسمان را به هم پیوند می‌دهند.
گستره و موقعیت جغرافیایی
رشته‌کوه اطلس در امتدادی بیش از ۲۵۰۰ کیلومتر از مراکش تا الجزایر و تونس کشیده شده است. این رشته‌کوه در واقع یک زنجیرهٔ کوهستانی گسترده است که از چند بخش اصلی تشکیل شده:
اطلس بزرگ (High Atlas) در مراکش – مرتفع‌ترین و مشهورترین بخش رشته‌کوه، با قله‌های بلند و زمستان‌های برفی.
اطلس میانی (Middle Atlas) در شمال مراکش – منطقه‌ای جنگلی و سرسبز.
اطلس ضدی (Anti-Atlas) در جنوب مراکش – منطقه‌ای خشک‌تر و صخره‌ای‌تر.
اطلس تِل (Tell Atlas) در شمال الجزایر و تونس – کوه‌هایی نزدیک به ساحل مدیترانه.
اطلس صحرا (Saharan Atlas) – در مرز صحرای بزرگ آفریقا، با آب‌وهوایی بسیار خشک و کوه‌های بی‌درخت.
پیدایش زمین‌شناختی
رشته‌کوه اطلس نتیجهٔ فرایندهای زمین‌ساختی پیچیده‌ای است که در چند دورهٔ متفاوت روی داده‌اند. شکل‌گیری آن حدود ۶۵ میلیون سال پیش آغاز شد، زمانی که صفحهٔ قاره‌ای آفریقا به‌تدریج به سمت شمال رانده شد و با صفحهٔ اوراسیا برخورد کرد. همین فشار، باعث چین‌خوردگی لایه‌های زمین و بالا آمدن کوه‌های اطلس شد — رویدادی که هم‌زمان با پیدایش رشته‌کوه آلپ در اروپا بود.
در بخش‌هایی از اطلس، سنگ‌های باستانی پیش‌کامبرین (بیش از ۵۰۰ میلیون سال قدمت) نیز یافت می‌شود، که نشان می‌دهد این منطقه از نخستین بخش‌های پوستهٔ قاره‌ای زمین بوده است.
بلندترین قله‌ها
اطلس میزبان بلندترین کوه‌های شمال آفریقاست. برجسته‌ترین قله‌های آن عبارت‌اند از:
توبقال (Toubkal) – بلندترین قلهٔ شمال آفریقا با ارتفاع ۴٬۱۶۷ متر، واقع در رشته‌کوه اطلس بزرگ در مراکش.
ایازِن (Ayachi) – با ارتفاع حدود ۳٬۷۴۷ متر، در بخش میانی اطلس.
للا خدیجه (Lalla Khedidja) – بلندترین قلهٔ اطلس تِل در الجزایر با ارتفاع ۲٬۳۰۸ متر.
قلهٔ توبقال، به‌ویژه در زمستان، مقصد محبوب کوهنوردان سراسر جهان است و چشم‌اندازهای آن از دشت‌های مراکش تا بی‌کران صحرای آفریقا گسترده می‌شود.
آب‌وهوا و طبیعت
اطلس از نظر اقلیمی بسیار متنوع است. در حالی که دامنه‌های شمالی آن آب‌وهوای مدیترانه‌ای دارند و پوشیده از جنگل‌های بلوط، سرو و کاج هستند، دامنه‌های جنوبی با بیابان و شن‌زار همسایه‌اند. این تفاوت اقلیمی باعث ایجاد تنوع زیستی قابل‌توجهی شده است.
در این کوهستان‌ها گونه‌های جانوری کم‌نظیری یافت می‌شوند:
میمون ماکاک بربری (Barbary macaque) – تنها گونهٔ بومی میمون در شمال آفریقا.
پلنگ اطلس (Atlas leopard) – اکنون بسیار کمیاب.
گراز بربری، عقاب طلایی، و پرندگان بیابانی متعدد.
برف در قله‌های اطلس بزرگ تا چندین ماه از سال باقی می‌ماند و رودخانه‌های مهمی مانند مولویه و سبو از این کوه‌ها سرچشمه می‌گیرند.
انسان، فرهنگ و تاریخ
رشته‌کوه اطلس از هزاران سال پیش مأوای قوم بربر (آمازیغ) بوده است، مردمانی با زبانی کهن، فرهنگ خاص و پیوندی ژرف با طبیعت کوهستان. دهکده‌های سنگی و پلکانی بربرها هنوز در دل این کوه‌ها پابرجاست؛ با خانه‌هایی از گل و سنگ و سقف‌های مسطح.
در دوران باستان، دامنه‌های اطلس در کنترل کارتاژی‌ها و سپس رومی‌ها قرار داشت. بعدها با ورود اسلام، مراکش و الجزایر به مراکز تمدن اسلامی بدل شدند، و شهرهایی چون فاس و مراکش در نزدیکی این کوه‌ها شکوفا شدند.
در قرون جدید، کوه‌های اطلس به‌ویژه در مراکش، پناهگاه آزادی‌خواهان و مردمانی بودند که در برابر استعمار فرانسه مقاومت کردند.
اقتصاد و منابع
اطلس غنی از منابع معدنی است: از جمله فسفات، سنگ‌آهن، مس، نقره و زغال‌سنگ. در بسیاری از مناطق مراکش و الجزایر، معادن در دامنه‌های کوه فعالیت دارند.
همچنین کوه‌های اطلس نقشی مهم در منابع آب شمال آفریقا دارند. بیشتر رودخانه‌هایی که زمین‌های حاصلخیز و شهرهای بزرگ این کشورها را تغذیه می‌کنند، از همین کوه‌ها سرچشمه می‌گیرند.
جاذبه‌های گردشگری
امروزه اطلس مقصدی محبوب برای کوهنوردان، طبیعت‌گردان و عکاسان است. گردشگران از سراسر جهان برای صعود به توبقال، بازدید از درهٔ زیبای دادس (Dades)، و تماشای تضاد خارق‌العادهٔ کوه و بیابان به این منطقه می‌آیند.
در زمستان، برف‌گیری زیاد اطلس بزرگ، امکان ورزش‌های زمستانی مانند اسکی را فراهم می‌کند. و در تابستان، مسیرهای کوه‌پیمایی از دل روستاهای بربری تا دشت‌های پرگل، تجربه‌ای بی‌مانند از شمال آفریقا ارائه می‌دهند.
جمع‌بندی
رشته‌کوه اطلس، نه‌تنها استخوان‌بندی شمال آفریقا، بلکه ستون فرهنگی و تاریخی این منطقه است. این کوه‌ها از دل زمین برخاسته‌اند تا میان دو جهان پیوند بزنند: جهان سبز مدیترانه و جهان سوزان صحرا.
در افسانه‌ها، اطلس غولی است که آسمان را بر دوش می‌کشد؛ در واقعیت، این کوه‌ها نیز قرن‌هاست که بار تاریخ، تمدن و طبیعت شمال آفریقا را بر دوش دارند.
مطالب مرتبط: