دوره کرتاسه (Cretaceous) یکی از مهم‌ترین دوره‌های زمین‌شناسی است که از ۱۴۵ تا ۶۶ میلیون سال پیش ادامه داشت و آخرین فصل از عصر دایناسورها پیش از انقراض جمعی آنها بود. این دوره شاهد ظهور گیاهان گلدار، گسترش دریاها و تکامل برخی از بزرگ‌ترین و ترسناک‌ترین موجودات تاریخ زمین بود.
۱. تقسیم‌بندی دوره کرتاسه
دوره کرتاسه به دو بخش اصلی تقسیم می‌شود:
| دوره | زمان (میلیون سال پیش) | ویژگی‌های کلیدی |
|---|---|---|
| کرتاسه زیرین (Early Cretaceous) | ۱۴۵–۱۰۰ | ظهور گیاهان گلدار، گسترش دریاهای کم‌عمق |
| کرتاسه پسین (Late Cretaceous) | ۱۰۰–۶۶ | اوج تنوع دایناسورها، انقراض دایناسورها |
۲. آب‌وهوا و جغرافیای کرتاسه
- گرم‌ترین دوره زمین: دمای جهانی ۱۰ درجه سانتی‌گراد بیشتر از دمای کنونی بود.
- قطب‌های بدون یخ: حتی در مناطق قطبی جنگل‌های معتدل وجود داشت.
- تقسیم ابرقاره‌ها: پانگه‌آ به تدریج به قاره‌های امروزی (آمریکا، آفریقا، اوراسیا) تقسیم شد.
- سطح بالای دریاها: اقیانوس‌ها بخش‌های وسیعی از خشکی‌ها را پوشاندند (مثل دریای داخلی غرب آمریکای شمالی).
۳. حیات در دوره کرتاسه
الف) دایناسورها: غول‌های کرتاسه
- تیرانوسوروس رکس (T. rex): یکی از آخرین و ترسناک‌ترین دایناسورهای گوشتخوار.
- تریکراتوپس (Triceratops): دایناسور شاخ‌دار گیاهخوار با جمجمه‌ای عظیم.
- ولاسیراپتور (Velociraptor): دایناسور کوچک، اما هوشمند و پرسرعت.
- آرژانتینوسوروس (Argentinosaurus): بزرگ‌ترین دایناسور گیاهخوار با طول ۳۵ متر!
ب) موجودات دیگر
- دریاها: موساسورها (خزندگان دریایی غول‌پیکر)، کوسه‌های باستانی و آمونیت‌ها.
- آسمان: پتروسورها (خزندگان پرنده) مانند کوئتزالکوتلوس با بال‌های ۱۲ متری!
- پستانداران: کوچک و شب‌زیست بودند، اما در حال تکامل به اشکال متنوع‌تر.
ج) گیاهان: انقلاب گل‌ها
- اولین گیاهان گلدار (Angiosperms) در این دوره ظهور کردند و به سرعت گسترش یافتند.
- کاج‌ها و سرخس‌ها هنوز غالب بودند، اما گل‌ها تنوع اکوسیستم را افزایش دادند.
۴. انقراض کرتاسه-پالئوژن (K-Pg Extinction)
۶۶ میلیون سال پیش، یک سیارک عظیم به قطر ۱۰ کیلومتر به شبه‌جزیره یوکاتان (مکزیک کنونی) برخورد کرد و موجب:
✅ سونامی‌های عظیم
✅ آتش‌سوزی‌های جهانی
✅ تاریکی طولانی‌مدت به دلیل گردوغبار
✅ اسیدی‌شدن اقیانوس‌ها
نتیجه:
- ۷۵% گونه‌های زمین منقرض شدند (از جمله تمام دایناسورهای غیرپرنده).
- پستانداران و پرندگان جان سالم به در بردند و در ادامه جایگزین دایناسورها شدند.
۵. شواهد فسیلی و کشف‌های مهم
- گودال چیکشلوب (Chicxulub Crater): محل برخورد سیارک در مکزیک.
- لایه رسوبی ایریدیوم: در سراسر جهان یافت می‌شود و نشان‌دهنده برخورد سیارک است.
- فسیل‌های مونتانا (آمریکا): محل کشف بسیاری از دایناسورهای معروف دوره کرتاسه.
۶. اهمیت مطالعه دوره کرتاسه
✅ درک تکامل حیات (گذار از دایناسورها به پستانداران).
✅ تحقیق درباره انقراض‌های جمعی و استخراج درس‌هایی برای بحران‌های امروزی (مانند تغییرات اقلیمی).
✅ کشف منابع طبیعی (بسیاری از ذخایر نفت و گاز جهان به این دوره تعلق دارند).
نتیجه‌گیری
دوره کرتاسه عصر طلایی دایناسورها بود، اما با یک فاجعه کیهانی به پایان رسید. این دوره به ما یادآوری می‌کند که حیات روی زمین همیشه شکننده است، اما در عین حال، توانایی بازسازی و تکامل دوباره را دارد.
سوال جالب: اگر سیارک به زمین برخورد نمی‌کرد، آیا دایناسورها هنوز هم حاکم زمین بودند؟