مقدمه: جایزه‌ای که از یک وصیتنامه آغاز شد
جایزه نوبل (Nobel Prize) معتبرترین جایزه علمی جهان است که هر سال به دانشمندان، نویسندگان و فعالان صلحی که بیشترین خدمات را به بشریت ارائه کرده‌اند، اهدا می‌شود. این جایزه از وصیتنامه آلفرد نوبل، شیمیدان سوئدی و مخترع دینامیت، سرچشمه گرفته است.
📜 نقل‌قول معروف آلفرد نوبل:
"تمام دارایی من باید به صندوقی اختصاص یابد که سود آن هر سال به کسانی اهدا شود که در سال گذشته بزرگترین خدمت را به بشریت کرده‌اند."
۱- تاریخچه: چرا نوبل این جایزه را تأسیس کرد؟
الف) زندگی آلفرد نوبل (1833–1896)
او مخترع دینامیت بود و ثروت زیادی از این اختراع به دست آورد.
وقتی روزنامه‌ها او را "سوداگر مرگ" نامیدند، تحت تأثیر قرار گرفت و تصمیم گرفت میراثی مثبت از خود به جا بگذارد.
ب) وصیتنامه نوبل (1895)
او ۹۴% ثروت خود (معادل ۲۶۵ میلیون دلار امروزی) را به تأسیس جوایز نوبل اختصاص داد.
اولین جوایز در ۱۹۰۱ اهدا شدند.
۲- رشته‌های جایزه نوبل
جایزه نوبل در ۶ رشته اهدا می‌شود:
| رشته | توضیح | معروفترین برنده |
|---|---|---|
| فیزیک | کشف‌های مهم در فیزیک | آلبرت اینشتین (۱۹۲۱) |
| شیمی | دستاوردهای برجسته در شیمی | ماری کوری (۱۹۱۱) |
| فیزیولوژی/پزشکی | پیشرفت‌های پزشکی | الکساندر فلمینگ (کشف پنی‌سیلین) |
| ادبیات | آثار ادبی برجسته | ارنست همینگوی (۱۹۵۴) |
| صلح | تلاش برای صلح جهانی | مارتین لوتر کینگ (۱۹۶۴) |
| اقتصاد (از ۱۹۶۹) | علوم اقتصادی | آمارتیا سن (۱۹۹۸) |
(جایزه اقتصاد توسط بانک مرکزی سوئد اهدا می‌شود و بخشی از وصیت نوبل نبود.)
۳- مراسم اهدای جایزه نوبل
زمان: هر سال در ۱۰ دسامبر - 19 آذر (سالگرد مرگ نوبل).
-
مکان:
فیزیک، شیمی، پزشکی، ادبیات و اقتصاد: استکهلم (سوئد).
صلح: اسلو (نروژ) (به درخواست نوبل).
-
جایزه:
مدال طلا با تصویر نوبل.
دیپلم افتخار.
مبلغ نقدی (در ۲۰۲۳: ۱٫۱ میلیون دلار).
۴- برندگان معروف و اتفاقات جالب
الف) رکوردداران نوبل
🏆 ماری کوری: تنها کسی که در دو رشته (فیزیک ۱۹۰۳ و شیمی ۱۹۱۱) برنده شد.
🏆 جان باردین: تنها کسی که دو بار در فیزیک (۱۹۵۶ و ۱۹۷۲) برنده شد.
🏆 مالالا یوسف‌زای: جوانترین برنده (صلح ۲۰۱۴، ۱۷ ساله).
ب) برندگان جنجالی
آدولف هیتلر (!) نامزد صلح ۱۹۳۹ شد (به شوخی!).
باب دیلن (نوبل ادبیات ۲۰۱۶) ماه‌ها به جایزه پاسخ نداد!
پ) کسانی که نوبل را رد کردند
ژان پل سارتر (ادبیات ۱۹۶۴) گفت: "نویسنده نباید به مؤسسه‌ای تبدیل شود!"
ل دک تو (صلح ۱۹۷۳) به دلیل جنگ ویتنام نپذیرفت.
۵- نوبل از نگاه اعداد
🔢 تا ۲۰۲۳:
۶۲۱ جایزه به ۹۸۹ برنده اهدا شده.
زنان: فقط ۶۱ زن برنده شده‌اند (کمتر از ۷%).
جوانترین: مالالا یوسف‌زای (۱۷ سال).
مسن‌ترین: آرتور اشکین (۹۶ سال، فیزیک ۲۰۱۸).
۶- انتقادات به جایزه نوبل
❌ تعداد محدود برندگان: حداکثر ۳ نفر در هر رشته، در حالی که برخی پروژه‌ها گروهی هستند.
❌ کمبود تنوع: بیشتر برندگان از آمریکا و اروپا هستند.
❌ تأخیر در اهدا: گاه جایزه دهه‌ها بعد از کشف اهدا می‌شود (مثل نوبل پزشکی ۲۰۰۵ برای کشف هلیکوباکتر).
۷- آینده نوبل
🔮 رشته‌های جدید؟
بحث بر سر اضافه کردن علوم کامپیوتر، محیط زیست یا ریاضیات (که نوبل ریاضی ندارد!).
🔮 تغییر قوانین:ممکن است تعداد برندگان افزایش یابد تا پروژه‌های بزرگتر شامل شوند.
جمع‌بندی: چرا نوبل مهم است؟
این جایزه نه‌تنها پیشرفت علمی را تشویق می‌کند، بلکه صلح و ادبیات را نیز ارج می‌نهد. با وجود انتقادات، هنوز بالاترین افتخار در بسیاری از زمینه‌هاست.
🏆 اگر شما یک نوبل بگیرید، دوست دارید در چه رشته‌ای باشد؟
منابع برای مطالعه بیشتر: